बीड जिल्ह्यातील शेतकऱ्याची यशोगाथा: ₹२० हजार खर्चात पालापाचोळ्याच्या शेडमध्ये ‘ऑईस्टर मशरूम’चे उत्पादन
उद्योगाची पार्श्वभूमी आणि सुरुवातीचे आव्हान
बीड जिल्ह्यातील गेवराई तालुक्यातील पिंपळगाव येथील ज्ञानेश्वर यशवंत सगळे यांनी २०२० पासून मशरूम शेतीला सुरुवात केली. सुरुवातीला मशरूम उद्योगाला ‘कुत्रं मुतलेले छत्रे’ म्हणत लोकांच्या टोमण्यांचा सामना करावा लागला. बेड खराब होणे आणि ग्राहक न भेटणे अशा अनेक अडचणी आल्या. मात्र, २०१६ मध्ये प्रशिक्षण घेतल्यानंतर त्यांनी कमी खर्चात मशरूम उत्पादन घेण्याचा निर्धार केला आणि २०२० पासून त्यांच्या व्यवसायाला व्यवस्थित सुरुवात झाली.
अत्यंत कमी खर्चातील शेडची रचना
पारंपारिक आणि खर्चिक पद्धती टाळून, त्यांनी मशरूमसाठी बांबू आणि उसाच्या पाचटाचा वापर करून १८x३५ फूट आकाराचे शेड तयार केले. शेड बनवण्यासाठी त्यांना फक्त ₹१५ ते ₹२० हजार रुपये खर्च आला. मशरूम उत्पादनासाठी लागणारे महत्त्वाचे घटक म्हणजे तापमान (Temperature) ३०°C च्या खाली आणि आर्द्रता (Humidity) ६५% ते ८०% राखण्यासाठी या पाचटाच्या शेडची मदत होते.
ऑईस्टर मशरूमची निवड आणि उत्पादन प्रक्रिया
ज्ञानेश्वर यांनी कमी खर्चात शक्य असलेले ऑईस्टर मशरूम (ब्ल्यू साजर, काजू, आणि पिंक जाती) निवडले. बटन किंवा मिल्क मशरूमसाठी मोठा प्लांट आणि जास्त खर्च लागतो, जो सामान्य शेतकऱ्याला परवडणारा नाही. उत्पादन प्रक्रियेत, ते गहू आणि सोयाबीनचा भुसा फॉर्मलीन व ब्लीस्टनच्या द्रावणात १४-१५ तास निर्जंतूक (Sterilize) करतात. भुसा ७०% ओलावा टिकवून ठेवल्यानंतर, त्यात बियाणे (Spawn) मिसळून बेड भरले जातात. हे बेड १५ ते १८ दिवस पूर्ण अंधाऱ्या ‘डार्क रूम’ मध्ये (२८ ते ३०°C तापमानात) ठेवले जातात. त्यानंतर ते ‘हार्वेस्टिंग रूम’ मध्ये शिफ्ट केले जातात, जिथे २६ व्या दिवशी पहिले उत्पादन (पहिली तोड) सुरू होते. पुढील एका महिन्यात या बेडमधून तीन वेळेस मशरूमचे उत्पादन घेतले जाते.
उत्पन्न, नफा आणि विक्रीची पद्धत
सध्या त्यांच्याकडे १५० बेडचा सेटअप आहे. त्यांना रोज २ ते ४ किलो मशरूमचे उत्पादन मिळते. ते मशरूम जागेवरच ₹४०० रुपये प्रति किलो दराने विकतात. एका महिन्यात त्यांची विक्री सुमारे ₹३०,००० ते ₹३५,००० पर्यंत होते, ज्यातून त्यांना स्वतःची मजुरी वगळता ₹२०,००० ते ₹२५,००० निव्वळ नफा मिळतो. ते हा व्यवसाय पूर्णवेळ न करता, शेती सांभाळून ‘पार्ट टाईम’ म्हणून करतात.
विपणन (Marketing) आणि आरोग्य फायदे
सुरुवातीच्या चार-पाच महिन्यांमध्ये त्यांनी स्वतः वेगवेगळ्या व्यापाऱ्यांकडे आणि ग्राहकांपर्यंत मशरूम नेऊन त्याची माहिती दिली. आता त्यांचा मशरूम फार्म रस्त्यावर असल्याने लावलेला बोर्डच ग्राहकांना आकर्षित करतो. मशरूम खाण्याचे अनेक आरोग्य फायदे आहेत; त्यात भरपूर प्रथिने (Protein), जीवनसत्त्वे (Vitamins) आणि खनिजे (Minerals) असतात, जे हृदय रोग आणि रोगप्रतिकारशक्तीसाठी उपयुक्त आहेत. मशरूम शेती हा असा एक जोडव्यवसाय आहे, ज्यात एका महिन्याच्या आत उत्पादन (उत्पन्नाची पहिली तोड) सुरू होते, ज्यामुळे तो अत्यंत फायदेशीर ठरतो.
