ऑक्सिन्स हॉर्मोन्स आणि मुळांच्या विकासासाठी ‘झिंक’ अत्यंत आवश्यक; कमतरतेमुळे उत्पादनात ५०% पर्यंत घट शक्य.
पिकाच्या वाढीसाठी झिंकचे महत्त्व
गहू आणि भात (धान) यांसारख्या प्रमुख अन्नधान्य पिकांसाठी झिंक (जस्त) हे सूक्ष्म अन्नद्रव्य (Micronutrient) अत्यंत महत्त्वाचे आहे. अनेकदा शेतकरी नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅश (NPK) यांसारख्या मुख्य खतांवर लक्ष केंद्रित करतात, परंतु झिंकची कमतरता उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घटवू शकते. झिंकचे पिकातील मुख्य कार्य म्हणजे ऑक्सिन्स (Auxins) नावाचे आवश्यक संप्रेरक (Hormones) तयार करणे.
झिंकच्या अभावामुळे होणारे नुकसान
१. ओंबी आणि फुलोरा (Balancing and Flowering) वर परिणाम:
ऑक्सिन्स हे पिकात फुलोरा आणण्यासाठी आणि ओंबीचा योग्य विकास होण्यासाठी जबाबदार असतात. जर जमिनीत झिंकची कमतरता असेल, तर ऑक्सिन्सची निर्मिती कमी होते. यामुळे पीक वाढीला चांगले दिसत असले तरी, गव्हाची ओंबी (बाली) लहान राहते, दाणे पूर्ण भरत नाहीत आणि दाण्यांची संख्या कमी होते, ज्यामुळे थेट उत्पादनात घट येते.
२. मुळांच्या वाढीवर आणि पाणी शोषणावर परिणाम:
झिंकच्या कमतरतेचा दुसरा मोठा आणि गंभीर परिणाम मुळांच्या विकासावर होतो. मुळांच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेले संप्रेरक झिंकमुळेच तयार होतात. झिंक कमी असल्यास मुळे लांब आणि मजबूत होत नाहीत. यामुळे, जर शेतकरी पाण्याचे नियोजन चुकला (उदाहरणार्थ, पाणी देण्यास उशीर झाला) तर कमकुवत मुळे जमिनीतील खोलवरचे पाणी शोषू शकत नाहीत. परिणामी, पीक पाण्याचा ताण सहन करते, फुटवे (Tillering) कमी येतात आणि फुलोराही प्रभावित होतो.
नैसर्गिक कारण आणि उपाययोजना
झिंकची कमतरता नैसर्गिक परिस्थितीतही पिकासाठी धोकादायक ठरते. पाऊस कमी पडणे किंवा सिंचन (Irrigation) व्यवस्थित न झाल्यास, पाण्याचा ताण येतो. मुळे विकसित न झाल्यामुळे पीक पाणी शोषू शकत नाही, आणि त्याचा परिणाम म्हणून उत्पादन कमी होते. त्यामुळे, शेतकऱ्यांनी गहू किंवा धान पिकाच्या लागवडीपूर्वी जमिनीची तपासणी करून घ्यावी. जमिनीत झिंकची कमतरता आढळल्यास, कृषी तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानुसार योग्य वेळी झिंक सल्फेटसारख्या खताचा वापर करणे अत्यावश्यक आहे, जेणेकरून ओंबीचा विकास चांगला होईल आणि मुळे सशक्त होऊन पीक जोमदार वाढेल.
